Anna Ochmann
Koncepcja społeczeństwa 5.0 zakłada wykorzystanie zaawansowanej technologii do rozwiązywania problemów codzienności oraz promuje społeczeństwo skoncentrowane na człowieku. Idea ta zapoczątkowana w Japonii w 2016 r. [1] [2] zyskuje, wraz z postępem technologicznym, na coraz większej popularności stając się obszarem wyzwań badawczych (także w Polsce [3]). Pierwotna definicja społeczeństwa 5.0 wskazuje na „Społeczeństwo skoncentrowane na człowieku, które równoważy postęp gospodarczy z rozwiązywaniem problemów społecznych przez system, który wysoce integruje cyberprzestrzeń i przestrzeń fizyczną„. Koncepcja ta jest odpowiedzią na szereg wyzwań, przed którymi stajemy zarówno jako jednostki jak i jako społeczności, związanych m.in. z ekologią (np. kryzys klimatyczny), koniecznością redefinicji modeli ekonomicznych (np. w związku z pandemią COVID-19 czy starzeniem się społeczeństw) i innych. Także obszar dziedzictwa kulturowego domaga się nowego spojrzenia i zredefiniowania dotychczasowych podejść, tym bardziej iż konteksty kulturowe i kapitał kulturowy oparty m.in. na dziedzictwie w istotny sposób wpływa na społeczny, gospodarczy, kulturowy czy technologiczny rozwój współczesnych społeczeństw na wszystkich poziomach – indywidualnym, zbiorowym czy instytucjonalnym.
O ile artyści coraz śmielej eksperymentują ze sztuczną inteligencją (AI), wirtualną (VR) i rozszerzoną rzeczywistością (AR), sięgają coraz częściej po elementy pochodzące z nauk biologicznych, biotechnologicznych czy po ekologię, eksperymentują ze sztukami generatywnymi, bioartem, mappingiem 3d, pracami sterowanymi falami mózgowymi, a progności wymieniają jako jeden z trendów artystycznych przyszłości dematerializm, w którym to nie obiekt materialny, ale wrażenie, odczucie staje się sztuką, o tyle obszar dziedzictwa kulturowego zdaje się w znacznym stopniu wciąż bazować na bardziej tradycyjnym modelu funkcjonowania.
Ten tradycyjny model ochrony zabytków czy szeroko rozumianych ‘dóbr kultury’ oparty jest przede wszystkim na wyspecjalizowanych służbach konserwatorskich, na często arbitralnych decyzjach administracyjnych wydawanych przez scentralizowane organy i służby publiczne. Model ten jest powoli zastępowany przez bardziej partycypacyjne podejście uwzględniające opinie różnych grup społecznych oraz konieczność publicznego uzasadniania decyzji. Także muzea i instytucje kultury coraz częściej sięgają po technologię w celu prezentacji swoich zasób – pandemia COVID-19 przyspieszyła niezwykle ten proces, a na popularności zyskują wirtualne galerie Luwru [4] czy londyńskiej National Gallery, tak różnorodne inicjatywy jak Culture chez nous [5], , Occupy White Walls (OWW) [6] czy VSMS [7], o możliwościach (i wykorzystaniu) Google Arts&Culture nie wspominając. Tematyka ta staje się także coraz częściej obszarem badań naukowych – ciekawym przykładem jest działalność cypryjskie CYENS Centre of Excellence (wcześniej funkcjonujące jako RISE) [8]. Spojrzenie z perspektywy potrzeb społeczeństwa 5.0 może pomóc przyspieszyć i zredefiniować proces nieuniknionej zmiany.
Zaproponowany w 2005 roku model ‘The Heritage Cycle’ podpowiada jak możemy lepiej wykorzystać przeszłość dla budowania przyszłości [9], wydaje się jednak że należałoby zrobić krok dalej. Wynika to z jednej strony z kwestii ekonomicznych, także często środowiskowych, z konieczności pogodzenia idei zachowania tego co dawne z koniecznością zrównoważonego rozwoju dla przyszłości.
Tak więc kluczową ideą w zarzadzaniu dziedzictwem staje się zarzadzanie zmianami [10], których celem jest zachowanie istotnych wartości informacyjnych, symboliczno-skojarzeniowych, integracyjnych, estetycznych i ekonomicznych zawartych w dziedzictwie kulturowym jako czynników zrównoważonego rozwoju regionalnego czy lokalnego, nadając ochronie i popularyzacji dziedzictwa kontekst działania na rzecz współczesności i przyszłości. [11]
Inspiracją do sformułowania nowych paradygmatów dla ochrony i wykorzystania dziedzictwa kulturowego w społeczeństwie 5.0 może być pojęcie sztuki ‘postdigitalnej’ [12], która odnosi się do humanizacji technologii cyfrowej – interakcji pomiędzy cyfrowymi, biologicznymi, kulturowymi i duchowymi systemami. Do interakcji pomiędzy przestrzenią realną a cyberprzestrzenią, przestrzenią wirtualną, pomiędzy zaawansowanymi technologiami a zaangażowaniem osobistej uwagi (tzw. “doświadczenie high touch”). Ta interakcja zachodzi także pomiędzy lokalnością a globalizacją, pomiędzy autorefleksją, osobistym doświadczeniem a szerokimi kulturowymi, politycznymi, społecznymi znaczeniami i narracjami.
Także w obszarach związanych z dziedzictwem kulturowym – zarówno jego ochroną jak i prezentacją, udostępnianiem – postęp technologiczny, digitalizacja danych, możliwość przekształcania danych fizycznych w cyfrowe, przechowywania informacji i ich udostępniania daje zupełnie nowe możliwości, stawia także przez osobami odpowiedzialnymi za te procesy nowe wyzwania posiadania niezbędnych kompetencji, wiedzy i umiejętności o charakterze inter- i transdyscyplinarnym.
Moje osobiste obszary zainteresowań skupiają się na wykorzystaniu dziedzictwa (głównie postindustrialnego) w działalności kulturalnej oraz na rozwoju kompetencji pracowników sektora kultury i kreatywnego (m.in. kwestie prawne, zarządcze, organizacyjne itp.). Moja edukacja artystyczna i specjalizacja w projektowaniu wystaw, obejmująca procesy poznawcze i projektowe oraz historię sztuki, a także wieloletnie doświadczenie zawodowe i badawcze skłoniły mnie do spojrzenia na warunki potrzebne do rozwoju dziedzictwa kulturowego w kontekście społeczeństwa 5.0. Jak zdefiniować wyzwania związane z ochroną i dostępem do dziedzictwa za pomocą autonomicznych i zaawansowanych technologii, takich jak sztuczna inteligencja (AI), Internet rzeczy (IoT), big data czy gospodarka współdzielenia. Jakie są potencjalne potrzeby, wyzwania i ścieżka rozwoju. Istotne wydaje się skoncentrowanie się na przeformułowaniu (lub sformułowaniu) możliwości wykorzystania nowoczesnych technologii do zachowania i zarządzania dziedzictwem kulturowym w kontekście potrzeb społeczeństwa 5.0. Mogłoby to obejmować analizę wybranych istniejących wystaw i działań kulturalnych oraz ich interakcje z zastosowaniem nauki i technologii oraz próbę zdefiniowania nowych modeli użytkowania. Modele te powinny być jak najbardziej interdyscyplinarne, oparte z jednej strony na tradycyjnych metodach analizy zjawisk i procesów (w tym istniejących dobrych praktykach i studiach przypadków), a z drugiej na wykorzystaniu innowacyjnych narzędzi analitycznych i metodologii badawczych opartych na nowych technologiach.
Tu pojawia się ciekawe pytanie: czy możliwe jest zbudowanie ogromnego cyfrowego archiwum dziedzictwa ludzkiego, jakie są tego zalety i bariery oraz czy dzięki wirtualnej technologii można doświadczyć „muzeum” w każdym domu?
Próba odpowiedzi na to pytanie może być ciekawą inspiracją do naszych nowych projektów!
Przypisy:
[1] https://www.japan.go.jp/abenomics/_userdata/abenomics/pdf/society_5.0.pdf
[2] Fukuyama M 2018 Society 5.0: Aiming for a new human-centered society, Japan Spotlight 37
https://www.jef.or.jp/journal/pdf/220th_Special_Article_02.pdf
[3] Badanie Technologia w służbie społeczeństwu. Czy Polacy zostaną społeczeństwem 5.0? https://www.digitalpoland.org/assets/publications/technologia-w-sluzbie-spoleczenstwu-czy-polacy-zostana-spoleczenstwem-50-edycja-2020/society-50-tech4society-edycja-2020-digitalpoland.pdf
[4] The Louvre currently has 7 virtual galleries on display https://www.louvre.fr/en/online-tours#tabs
[5] This site brings together in a single virtual space nearly 700 online content proposals from 500 cultural and artistic actors throughout France: exhibitions, museums, films, documentaries, podcasts, concerts, plays, books, video games, artistic practice https://www.culturecheznous.gouv.fr/
[6] A digital game application that allows players to design their own art space with modular architectural blocks, with over 2,300 architectural assets and thousands more ‘under construction’. Is a good example of digital exhibition curation, already used by Birmingham Museum & Art Gallery (BMAG), making it the first official museum to partner with the AI-driven art platform that allows users to explore a growing fantasy world of art https://www.oww.io/
[7] Using virtual reality in museums in Cyprus and examining the visitor’s experience and perceptions. The project focused on VR and its application to cultural heritage https://vsmslab.com/project/virtual-reality-in-museums-exploring-the-experiences-of-museum-professionals-2019-2020/
[8] This research center focuses on emerging technologies & producing interactive solutions for various sectors and topics. They currently run a project where they experiment with different technologies such as augmented/mixed reality, virtual reality and holographic representations for museum exhibitions in Cyprus https://www.cyens.org.cy/en-gb/research/projects/
[9] Simon Thurley, Into the future. Our stategy for 2005-2010. In: Conservation Bulletin [English Heritage], 2005
[10] Feilden B.M., Conservation of historic buildings, Oxford 2003
[11] Lowenthal D., Stewarding the past in a perplexing present, (w:) E. Avrami i R. Mason (red.), Values and heritage conservation, Los Angeles 2000 s. 20-23
[12] Alexenberg M., The Future of Art in a Postdigital Age
